همه‌چیز درباره‌ی دف، دایره‌ی پوستی آهنگین
توضیحات:
-
به نام خدا
تاریخچه دف
دف، کلمه‌ای عبری و به معنای کوبش است. سازهای کوبه‌ای را می‌توان قدیمی‌ترین سازهای جهان دانست. همین پیشینه دراز سبب شده است، تعلق این سازها به سرزمین خاصی محدود نباشد و طنینی عالم‌گیر داشته باشند. از قدیم‌ترین مستندات تاریخی در ارتباط با ساز دف، می‌توان به حضور این ساز در عروسی سلیمان نبی و بلقیس کرد. همچنین گفته میشود، بنی‌اسرائیل در مقابل گوساله طلایی، دف می‌نواختند. مصریان باستان، از سازی به نام توف که به‌احتمال‌زیاد، نوع ساده ای از دف امروزی بوده برای نیایش و عبادت در معابد استفاده می‌کردند.
سرگذشت دف، همان‌گونه که از شکلش پیداست، گردشی عجیب در طول دوران داشته است. آن‌گونه که از سازی برای سور و شادی تا ساز جنگ و عزا به کار گرفته‌شده است. گاهی همدم عارفان و هم‌نوای مناجات بوده و گاهی طنینی برای پیشکش قربانی به بت‌ها.
نوای دف از گذشته تاکنون، از سرزمین‌های مشرق زمین و اعراب تا آفریقا و قبایل سرخپوستان آمریکایی را در برگرفته است.
اما در رابطه با ساز دف و پیشینه‌ی آن در ایران باید به قرن هفتم و هشتم پیش از میلاد، یعنی تمدن ایلامی‌ها برگردیم. در آن زمان دف را به شکل چهارگوش می‌ساختند. البته باید گفت نواختن دف چهارگوش همچنان در سوریه و مصر رواج دارد. همچنین بر اساس شواهد تاریخی، نوای دف در مراسم باستانی نوروز در زمان هخامنشیان و پس‌ازآن ساسانی‌ها، همواره همدم ایرانیان بوده است. نمونه‌های دف به شکل گرد و امروزی آن در نقاشی‌های دوران گورکانیان و صفویان دیده میشود.
پیش از ورود اسلام به ایران، دف‌نوازی در این سرزمین رواج داشته است، با ورود اسلام، صدای دف برای سالیان طولانی به گوشه‌ی خانقاه و همچون لالایی برای درویشان تبدیل شد. تا اینکه در دوران معاصر و به مدد نوازندگانی چون محمدرضا لطفی و بیژن کامکار، صدای این ساز، باری دیگر در سرزمین ایران طنین‌انداز و به سازی محبوب در بین همگان تبدیل گشت.
دف ها از نظر ساختمان ظاهری به هفت دسته تقسیم میشوند: دف مربع، دف مستطیل، دف مستدیر با حلقه، دف مستدیر با زنگوله، دایره زنگی، دف دورویه، دف بی پوست همراه با زنگساختمان دف چگونه است؟
بهترین نوع دف، دف های هستند که از پوست حیوانات و در فصل بهار ساخته میشوند. بدنه دف از چوب است که روی آن پوست حیوانات و یا پلاستیک کشیده شده و با گل میخ محکم میشود. به طور کلی ساز دف از چهار بخش؛ کلاف اصلی، پوست، حلقه‌ها، گل‌میخ‌ها تشکیل میشود که در کنار هم، سازی اینچنین خوش نوا را تولید میکنند. پوست در این ساز نقش مهمی را ایفا میکند. ساخت این ساز با پوست مصنوعی مزایای خود را دارد از جمله اینکه:
- ضخامت سطح پوست دف یک دست است.
- کوک ثابت دارد.
- کشش و مواد سازنده در کل پوست یک دست و یکنواخت است.
- به دلیل اینکه رطوبت را جذب نمیکند در نتیجه تغییر حالت هم نمیدهد.
- بوی نا مطبوع ندارد.
- توسط باکتری‌ها و میکروب‌ها تجزیه نمیشود.
- ارزش ساز به دلیل عدم افت کیفیت پوست آن افت نمیکند.
- کمانه به دلیل کشش یک سان پوست تاب برنمیدارد.
- کوک در هنگام اجرا تغییر نمیکند.
برای ساختن دف با پوست حیوانات معمولا از حیواناتی چون گوسفند، بز، آهو و میش استفاده میشود. برای اینکار پوستی مناسب تر است که کهنه باشد. برای فهمیدن اینکه آیا پوست کهنه است یا خیر، میتوانید به آن آب بزنید اگر از آن بوی نامطبوع ساطع نشود، پوست کهنه است.پوست باید تمام سطح ان یکسان باشد برای دباغی پوست نباید از موادی همانند آهک که در صنایع چرم سازی به کار می‌رود، استفاده شود. پوست دف را نباید خیلی گرم کرد چرا که امکان پاره شدن و اسیب دیدنش وجود دارد. در آخر باید اضافه کنیم که هیچوقت دف را بر روی آتش (حرارت مستقیم ) گرم نکنید بلکه از افتاب یا تشک برقی استفاده کنید.
ساختمان و اجزای ساز دف
دف، ترکیبی دایره‌وار از چوب، پوست و زنجیر است، که با ضربه‌ی انگشتان زیباترین صداها را رقم میزند. در این بخش به بررسی اجزای این ساز می‌پردازیم:
کلاف اصلی
استوانه‌ی با طول کم و از جنس چوب بید است. ابتدا و انتهای کلاف، با برشی زاویه‌دار که به آن برش فارسی می‌گویند به هم متصل شده است. به کلاف اصلی، کمانه یا چنبر یا طوقه نیز می‌گویند. کلاف اصلی، عرضی بین ۵ الی ۶.۵ سانت دارد. دف بر اساس عرض کلاف، به دو دسته طوق پهن و طوق باریک تقسیم میشود. معمولاً افرادی که دست‌های کوچک‌تری دارند، از دف‌هایی با طوق باریک استفاده میکنند. قطر کمانه معمولاً بین ۵۰ الی ۵۵ سانتی‌متر است . چوب کلاف را در قسمتی که پوست به آن چسبیده میشود، اندکی می‌تراشند تا ضخامت کمتری نسبت به سمت دیگر داشته باشد. ضخامت قسمت باریک‌تر معمولاً ۱.۵ سانت و طرف دیگر بین ۲ الی ۳ سانتی‌متر است. به‌طورکلی کلاف دف به دو نوع یک کمه و دو کمه تقسیم میشود. دف یک کمه در حقیقت از یک‌لایه چوب با ضخامت ۱.۵ سانت ساخته میشود. دف دو کمه، همان‌طور که از نامش پیداست از دو لایه چوب که به هم پرس میشوند، ساخته‌شده است. ضخامت نهایی دو کمه تقریباً با نوع یک کمه برابر است. کمانه‌ی یک کمه معمولاً سبک‌تر است در مقابل کمانه دو کمه استقامت بیشتری دارد.
پوست
پوستی که برای ساخت ساز دف استفاده میشود می‌تواند طبیعی یا مصنوعی باشد. پوست طبیعی معمولاً کیفیت و به طبع آن قیمت بالاتری دارد. در ساخت دف از پوست حیواناتی مانند بز کوهی، میش، بز، آهو و گوسفند استفاده میکنند. استفاده از پوست بز و میش باعث میشود دف صدای مطلوب‌تری داشته باشد. به‌طورکلی هرچه پوست کهنه‌تر باشد، صدای ساز زیباتر خواهد بود.
اگر می‌خواهید دفی با پوست طبیعی تهیه کنید دقت داشته باشید ضخامت در تمام سطح پوست یکسان باشد.
شاید پوست طبیعی مرغوب‌تر باشد، اما دف‌هایی با پوست مصنوعی، معمولاً طرفداران بیشتری دارد. دلیل آن نیز عدم جذب رطوبت و عدم تغییر حالت و سایر مشکلاتی است که به دنبال استفاده از پوست طبیعی برای ساز پیش می‌آید.
پوست از هر نوعی باشد، به‌وسیله سریش به کمانه چسبانده میشود.حلقه
حلقه یا زنجیر، دایره‌هایی از جنس فلز برنج، آهن یا مس هستند. قطر حلقه معمولاً ۱.۵ سانتی‌متر است. این حلقه‌ها به‌صورت زنجیرهای سه یا چهارتایی به یکدیگر متصل شده و توسط قلاب به درون کلاف وصل میشوند. فاصله حلقه‌ها از پوست دف، حدود ۳ سانتی‌متر است. البته باید توجه داشته باشید همه‌ی دف‌ها زنجیر ندارند. به دف‌های زنجیردار، دف زنگی می‌گویند.
قلاب
قلاب‌ها محل اتصال حلقه به کمانه هستند و به‌صورت زاویه‌دار در جداره داخلی کمانه نصب میشوند. قلاب را معمولاً از فلز آهن یا مس می‌سازند. فاصله‌ی هر قلاب با قلاب مجاور، ۳ سانتی‌متر است و تمامی قلاب‌ها، به‌اندازه ۳.۵ سانت از پوست فاصله دارند.
گل‌میخ
گل‌میخ‌ها، شکلی مانند پونز دارند و برای نگه‌داشتن پوست روی کمانه استفاده میشوند. گل‌میخ‌ها از جنس برنج، آهن یا مس هستند و در جداره‌ی بیرون کمانه قرار دارند.
جا دستی( شستی)
به بریدگی نیم‌دایره، در قسمت پشتی کلاف، شستی می‌گویند. این قسمت همان‌گونه که از نامش پیداست محل قرار گرفتن انگشت شست نوازنده است.
نگه‌داری دف پوستی
دف ازجمله سازهایی است که برخلاف صدای قدرتمند و پر شورش، بسیار حساس و یا شاید به اصلاح شکننده و ظریف باشد. البته نگران نباشید، در این مطلب نکاتی ذکرشده که در صورت رعایت آن‌ها، ساز تا مدت طولانی باکیفیت و صدای مطلوب به حیات خود ادامه می‌دهد.
مراقب باشید سازتان تب نکند!
اگر فکر می‌کنید گرم کردن ساز همیشه به صدای بهتر و کیفیت ساز کمک میکند باید گفت شما در اشتباهید. در حقیقت ساز دف را نباید زیاد کرد. این کار باعث میشود پوست دف پاره شود و یا بیش‌ازاندازه کشیده شده و سبب کج شدن کمانه شود. علاوه بر این گرما باعث خشک شدن چربی روی پوست میشود و ساز شما را بدصدا میکند. اگر تصمیم دارید ساز را گرم کنید به‌هیچ‌وجه آن را در مقابل حرارت مستقیم قرار ندهید. نتیجه‌ی این کار سفت شدن پوست و پس‌ازآن شل شدن ناگهانی است. گاهی ممکن است ساعت‌ها طول بکشد تا پوست به حالت عادی خود برگردد. علاوه بر این ممکن است پوست ساز پاره شده یا بسوزد. در هنگام گرم شدن ساز، پوست دف را نوازش کنید، درواقع شما باید دستتان را روی تمام سطح پوست بکشید. این کار باعث میشود حرارت روی سطح پوست پخش شود.
سرما و رطوبت، دشمن اصلی سازهای کوبه‌ای
هوای شرجی یا بالعکس آن سرمای زیاد باعث میشود، پوست شل شود. البته که باید در این شرایط ساز را گرم کرد، اما قرار گرفتن ساز در مقابل کولر پس از مدتی می‌تواند باعث پارگی پوست شود.
فراموش نکنید ساز شما، در گذشته زنده بوده است
پوستی که در ساخت دف استفاده میشود، پیش‌ازاین بافتی زنده بوده، پس طبیعی است که در مقابل گرما و سرما حساس باشد. یادآوری این نکته باعث میشود، ساز را در مقابل تغییر دمای زیاد قرار ندهید. به‌طورکلی دمای مناسب برای نگه‌داری ساز دمای اتاق است. علاوه بر این همان‌طور که آلودگی و چربی می‌تواند باعث کثیفی و آسیب به پوست شما شود، می‌تواند برای پوست ساز نیز مضر باشد. همیشه قبل از نواختن ساز دست‌هایتان را بشورید تا خاک، آلودگی و چربی دست شما باعث خرابی ساز نشود. البته مراقب باشید دست‌هایتان کاملاً خشک باشد. آب زدن به پوست ساز در درازمدت باعث از بین رفتن کیفیت صدا میشود.معروف‌ترین نوازندگان دف
امروزه در ایران، اساتید و نوازندگان به نامی در زمینه نواختن دف فعالیت میکنند که ازجمله‌ی آن می‌توان به بیژن کامکار، مسعود حبیبی، رامتین کاکاوندی، حسین رضایی نیا و هژاز زهباوی اشاره کرد.
فرآیند یادگیری دف
دف از معدود سازهایی است که یادگیری آن تا حدودی به فیزیک بدنی شما برمی‌گردد. همین موضوع باعث شده که اساتید معمولاً سن یادگیری دف را از نه سال به بالا تعیین کنند. البته اگر کودک شما ازلحاظ قدرت بدنی در سنین کمتر نیز آمادگی داشته باشد، می‌تواند آموزش دف را شروع کند. دقت داشته باشید که جنسیت در یادگیری این ساز مطرح نیست. شاید این نکته برای بسیاری به این معنا باشد که دستان کوچک یا ریزنقش بودن می‌تواند مانعی برای یادگیری دف باشد. باید گفت اصلاً چنین نیست. ملاک یادگیری در اصل توان ذهنی و قوای عضلانی بخصوص در دست‌ها است.
شما در ابتدای امر، می‌بایست تا حدودی تئوری و مبنای اولیه موسیقی را فرابگیرید. همین نکته باعث میشود که افرادی که پیش‌ازاین، نواختن سایر سازها را تجربه کردند برای نواختن دف با چالش‌های کمتری روبرو باشند. البته اگر تاکنون ساز نزده‌اید نگران نباشید، هر فردی مبتدی می‌تواند بازمان اندکی و در چند جلسه اول تئوری موسیقی را فرابگیرد. پس‌ازآنکه با دنیای موسیقی و نت‌ها آشنایی کافی پیداکرده‌اید، اکنون زمان آن فرارسیده که ساز را در دست بگیرید. مرحله دوم طریقه‌ی درست گرفتن ساز است. در این مرحله شما می‌آموزید برای نواختن دف بایفرم بدن و دست‌ها را به چه شکلی قرار دهید.
پس‌ازآن یاد می‌گیرد چگونه به ساز ضربه بزنید. به‌تدریج با فراگرفتن انواع ریتم‌ها و تکنیک‌های ساده، نواختن ساز را شروع می‌کنید. این مرحله تا حدی که هنرجو بتواند ساز را به‌صورت تکی یا هم‌نوازی با گروه و سازی دیگر بنوازد، حدود یک سال طول می‌کشد.