معرفی ساز بالابان
توضیحات:
-
به نام خدا
بر اساس شواهد موجود، ساز بالابان دست‌کم از سده‌های نخستین دوره اسلامی در ایران شناخته شده بوده و در میان مردم بخشهایی از این سرزمین به کار می‌رفته‌است. بالابان به معنای نوعی ساز بادی نیین به صورتهای بَلَبَن، بالَبَن و بالابَن در فرهنگهای لغات ترکی - روسی آمده‌است. در «لغت آذربایجانی - روسی»، بالابان به معنای ساز بادی نه چندان بزرگ و شبیه زُرنا، در دائرةالمعارف موسیقی ترکی» بَلَبَن یا نایِ بَلَبَن با اشاره به مطلب جامع‌الالحان، نوشته عبدالقادر مراغی و «سازهای ترکی» نوشته فارمر، سازی بادی شبیه زرنا و در «فرهنگ موسیقی ترکی» بَلَبَن ساز بادی شبیه‌ساز نیین مِی متداول در ارزروم، تعریف شده‌است. در فرهنگها و دائرةالمعارفهای روسی واژه بالابان به معنای‌سازی بادی زبانه‌دار معمول میان اقوام قفقاز شمالی و ایرانیان آمده‌است. بالابان به عنوان‌سازی بادی و بومی در حوزه‌های جغرافیایی - فرهنگی آذربایجان، به ویژه تبریز، ارومیه و اردبیل و زنجان، و کردستان ایران و برخی جاهای دیگر به کار می‌رود و گروهی از نوازندگان این مناطق بالابان نوازند. در زبان کردی این ساز را «باله‌وان»، و در شوشتری نی را «بَلَبون» (= بلبان) می‌گویند
چوب استفااده شده در ساخت ساز بالابان
بالابان ممكن است از چوب توت يا ساير چوب‌هاي سخت همانند چوب گردو ساخته شود. قطر فضاي داخلي ساز در حدود 1.5 سانتي‌متر است. زبانه دوبل از يك لوله تك ني با طول تقريبي شش سانتي‌متر ساخته شده است كه در انتها تخت شده است. نوازنده در حين مكش هوا به داخل شش‌هايش از هواي ذخيره شده در گونه‌هايش براي ادامه نواختن بالابان استفاده مي‌كند. اين تكنيك چرخشي (دايره‌اي) عموماً در تمام سازهاي با زبانه دوبل در خاور‌ميانه استفاده مي‌شود.
بالابان كه گاهي اوقات به دليل دهانه تخت و صداي نرم به نام بالابان ياستي (yasti) يا تخت ناميده مي‌شود، متشكل از بدنه‌اي ساخته شده از چوب زردآلو، cane و barrow و پوشش است. بدنه داراي هشت سوراخ روي سطح، يكي در پشت بين سوراخ‌هاي اول و دوم (ژرده صدا) است. اين ساز متشكل از يك ميله (stem)، يك زبانه، يك تنظيم و يك كلاهك است.
میله ساز بالابان
ميله بالابان كه گودا نيز ناميده مي‌شود يك لوله 280 تا 320 ميلي‌متري است كه عمدتاً از چوب زردآلو (گاهي اوقات فندق، گلابي، توت، شمشاد و غيره) ساخته شده است. فرايند حكاكي ميله بالابان، بالابان چاكما ناميده مي‌شود. انتهاي بالايي ميله (باش يا كوپ bash يا kup) يك شكل گرد دارد در حاليكه انتهاي پائيني آن (آياگ ayag) نوك تيز شده است. قطر فضاي داخلي 10 ميلي‌متر است. هشت سوراخ يا «تون‌ها» متشكل از يك «حفره صدا» (ساس پارداسي) روي آن و ديگري روي سمت زيرين در مقابل فضاي مابين سوراخ‌هاي اول و دوم ساس پارداسي قرار گرفته‌اند. گاهي اوقات يك سوراخ اضافه به نام نيزام پاراداسي روي انتهاي پائيني سطح زيرين ساخته شده تا از رنگ صداي مناسب آن اطمينان حاصل شود.
زبانه ساز بالابان
معرفی ساز بالابان، زبانه (قميش، گارفي يا ديل) از تزككه در نواحي خشك رشد مي‌كند، ساخته شده است و در انتهاي بالايي آن وارد مي‌شود. اين زبانه مسطح شده و به شكل يك زبانه دوبل در مي‌آيد. اين زبانه به يك تنظيم‌كننده (خارك، بوغازليك، بايوندوروگ، اولاما، آكما) با طول 60 ميلي‌متر و عرض 10 ميلي‌متر از جنس بيد يا شاخه انگور كه در جهت طولي بريده شده است، ساخته مي‌شود. سپس زبانه با يك تنظيم‌كننده روي يك طرف و لولاي 7 تا 12 ميلي‌متري در سمت ديگر متصل مي‌شود. كلاهك (كاپك، آغيزليگ، كيپ، باند و غيره) از بيد، فندق، زغال‌اخته يا توت ساخته شده كه روي زبانه قرار داده مي‌شود تا از آسيب ديدن آن جلوگيري شود. اين كلاهك به تنظيم‌كننده وصل مي شود تا نواختن ساز برای نوازنده ساده‌تر شود.